Międzynarodowe Stowarzyszenie im. Janusza Korczaka z/s w Warszawie (ikakorczak2012@gmail.com)
Międzynarodowa Kapituła Orderu Uśmiechu z/s w Warszawie (kapitula@orderusmiechu.pl)
Instytut Praw Dziecka im. Janusza Korczaka z/s w Warszawie (m.michalak@instytutprawdziecka.pl)
Uwagi do strategii Rady Europy na rzecz Praw Dziecka na lata 2021–2026
PODSTAWY
Stosownie do strategii Rady Europy na rzecz Praw Dziecka przyjętej na lata 2016–2021 przyjmujemy, że działalność Rady Europy w kolejnych latach w zakresie praw dziecka jest oparta przede wszystkim na Konwencji o prawach dziecka i jej czterech generalnych zasadach:
1. niedyskryminacji (art. 2);
2. najlepszego zabezpieczenie interesów dziecka ( art. 3);
3. zabezpieczenia dzieciom w maksymalnym zakresie warunków życia i rozwoju ( art. 6)
4. prawa dziecka do wyrażania swoich poglądów we wszystkich sprawach dotyczących dzieci (art. 12).
ZAŁOŻENIA
1. W strategii Rady Europy na lata 2021–2027 podkreślamy aktualne, szczególnie ważne wyzwania i problemy związane z ochroną zdrowia dzieci i jakością życia dzieci w warunkach pandemii i przezwyciężania jej skutków. Jest to problem monitorowania fizycznych i psychicznych skutków zakażenia COVID-19, określających dziecięce koszty choroby i różnych form izolacji (kwarantanny, lockdownu ). Fizyczne i psychiczne następstwa rozwojowe związane z zakażeniem dzieci koronawirusem będą wymagały podjęcia specjalnych działań medycznych, a także budowania sieci wsparcia dziecka i rodziny w środowisku lokalnym.
2. Doświadczenia światowej pandemii w innej perspektywie stawiają idee rozwoju zrównoważonego i Agendy 2030 w stosunku do dzieci. Walka z ubóstwem wykracza poza dotychczasowe ramy ekonomiczne i dotyczy szeroko rozumianej jakości życia dzieci (sytuacji zdrowotnej, warunków mieszkaniowych, dobrej jakości edukacji, przeciwdziałania wykluczeniu cyfrowemu (z powodu różnorodnych braków dostępu do Internetu, sprzętu czy kompetencji), a także czystego środowiska naturalnego, równości i spójności społecznej.
3. Strategia Rady Europy na rzecz Praw Dziecka na kolejne lata wymaga rozszerzonej interpretacji prawa dziecka do wyrażania swoich poglądów, wzmocnienia podmiotowości dziecka i jego obywatelstwa. Europejska praktyka społeczna, widoczne aspiracje i działania różnych grup na rzecz równości i podmiotowości wszystkich ludzi – coraz bardziej przybliżają i urzeczywistniają idee od dawna przywoływane korczakowskie idee obywatelstwa dzieci i partycypacji dziecięcej. Ich podstawą jest uznanie partnerstwa z dziećmi oraz autonomii i samorządności dzieci.
4. Obywatelstwo i partycypacja społeczna dzieci jest powolnym procesem społeczno-edukacyjnym sankcjonowanym prawem, rozwijanym przez praktyki społeczne dotyczące relacji między dorosłymi a dziećmi. Polegają one na:
– budowaniu przestrzeni (domowej, szkolnej, medialnej, instytucjonalnej, lokalnej, globalnej, etc.), w której dzieci będą mogły się swobodnie wypowiadać, na którą będą miały realny wpływ;
– głos dzieci musi być słyszalny i słuchany, nagłaśniany, powtarzany, upubliczniany za pomocą specjalnych ośrodków, agend, grup czy liderów społecznych;
– dziecięcy głos musi mieć z jednej strony swoich specyficznych adresatów, (rodziców, nauczycieli, instruktorów, terapeutów, pracowników socjalnych, katechetów, sędziów rodzinnych, dziennikarzy, polityków, etc.), drugiej strony powinien on być słyszalny w otwartej przestrzeni publicznej pokazującej partnerskie demokratyczne relacje różnych grup społecznych i instytucji.
– Dzieci – obywatele mają prawo być nie tylko słuchane i wysłuchane, ale ich głos musi mieć moc sprawczą, przekładać się na działanie i rezultaty praktyczne związane z prawami dzieci i dorosłych oraz z poprawą jakości życia wszystkich obywateli w demokratycznych strukturach społecznych.
– Dzieci-obywatele mają prawo do zrzeszania się i demonstrowania swoich poglądów.
WYZWANIA na lata 2021–2026
1. Ochrona praw dzieci najbardziej narażonych na wykluczenie i ubóstwo
2. Ochrona praw dzieci w środowisku cyfrowym
3. Zapobieganie i zwalczanie wszelkich form przemocy wobec dzieci
4. Zagwarantowanie dzieciom dostępu do przyjaznego wymiaru sprawiedliwości
5. Promowanie udziału dzieci i młodzieży w życiu publicznym i demokratycznym UE
Ad 1. Niedyskryminacja – ochrona praw dzieci najbardziej narażonych na wykluczenie i ubóstwo
Wykluczenie i ubóstwo to nie tylko problem specjalnych grup dzieci. Każde dziecko może być kiedyś, w jakiś sposób wykluczone, zubożałe. Należy budować niedyskryminacyjną rzeczywistość dla dzieci, unikając naznaczenia grup społecznie wykluczanych.
· Niedyskryminacja, wolność, równość i różnorodność jako podstawowe normy ładu społecznego, funkcjonowania instytucji opiekuńczo-wychowawczych i relacji między dorosłymi i dziećmi.
· Niedyskryminacja jako idea wychowawcza i doświadczenie dziecięce, praktyka instytucji dziecięcych.
· Edukacja niedyskryminacyjna, (rodzinna, szkolna, medialna, obywatelska itp.) propagująca równość wszystkich dzieci wobec: prawa, kultury, natury, religii, ekonomii.
Ad. 2. Ochrona praw dzieci w środowisku cyfrowym
Prawa dzieci w środowisku cyfrowym to zróżnicowany i wielowątkowy problem. Problemem jest zarówno prawo dzieci związane z wykluczeniem cyfrowym, jak i z uzależnieniem cyfrowym, z manipulacją, a także z krzywdzeniem i wykorzystaniem dzieci za pomocą mediów cyfrowych. Środowisko cyfrowe buduje nowy model dzieciństwa, dlatego też na prawa dzieci w środowisku cyfrowym trzeba spojrzeć dychotomicznie. Są to:
· prawa dzieci wykluczonych cyfrowo vs. ochrona praw dzieci uzależnionych od komputera;
· prawa dzieci jako ofiar cyberprzemocy vs. ochrona praw dzieci wykorzystywanych jako narzędzia cyberprzemocy;
· prawo dzieci do innego, nowego dzieciństwa w przestrzeni medialnej, (nowa generacja – cyfrowi tubylcy);
· zagrożenie praw dzieci wykorzystywanych, manipulowanych cyfrowo, dziecięcy trolle, patostreamerzy itp.;
· ochrona praw dziecka w nauczaniu zdalnym w dobie pandemii (dzieci wykluczone cyfrowo, z powodu braku dostępu do internetu, do komputera, dzieci z ograniczonymi kompetencjami posługiwania się komputerem).
Środowisko cyfrowe działa wobec dzieci dwukierunkowo. Z jednej strony poszerza dziecięce możliwości korzystania z prawa do rozwoju, do komunikacji, do obywatelstwa i ogólnie do korzystania z praw. Z drugiej strony ogranicza i różnicuje prawa dzieci. Dziecięca przestrzeń wirtualna jest także wyrazem nierówności społecznych (spowodowanych znajomością różnych programów, języków komunikacji, dostępem do unikalnych urządzeń cyfrowych).
Ad 3. Zapobieganie i zwalczanie wszelkich form przemocy wobec dzieci.
Zapobieganie przemocy wobec dzieci wpisuje się w ogólną kulturę pedagogiczną społeczeństwa, odzwierciedlającą społeczny status dzieci, troskę o nie, odpowiedzialność za dzieci oraz wobec dzieci. Europejskim standardem tej troski jest prawny całkowity zakaz bicia dzieci i realnie działający krajowe programy przeciwdziałania przemocy.
Przemoc wobec dzieci staje się w dzisiejszej Europie coraz bardziej dotkliwa, zróżnicowana, ukryta. Narusza ona podstawowe prawa dziecka i czyni z niego ofiarę, czasami inspirowane przez dorosłych narzędzie przemocy wobec innych dzieci. Te prawa są naruszane także wtedy, gdy dziecko staje się biernym świadkiem przemocy wobec innych bliskich mu osób.
Zapobieganie i zwalczanie wszelkich form przemocy dotyczy przede wszystkim:
· edukacji dorosłych w zakresie praktycznych umiejętności rodzicielskich i wychowawczych, ochrony praw dziecka, jego cielesności i nietykalności;
· ochrony praw dziecka w sytuacjach okołorozwodowych, gdy dziecko staje się narzędziem przemocy rodziców wobec siebie (alienacja rodzicielska);
· mądrego stanowienia prawa i regulacji prawnych dotyczących standardów wychowawczych w różnych placówkach i instytucjach, w których przebywają dzieci;
· rozszerzenia katalogu przestępstw o przestępstwa z nienawiści, cyberprzestępstwa, wciąganie dzieci do działań terrorystycznych;
· odpowiedniej edukacji seksualnej, która będzie chronić dzieci przed byciem ofiarą wykorzystanie seksualnego;
· szczególna ochrona dzieci z grup narażonych systemowo na dyskryminację i przemoc (mniejszości narodowe, uchodźcy, LGBT, dzieci z niepełnosprawnościami, itp.)
Ad 4. Zagwarantowanie dzieciom dostępu do przyjaznego wymiaru sprawiedliwości
Idea przyjaznego wymiaru sprawiedliwości jest próbą uczynienie z sądu, policji, czasami służb socjalnych instytucji przyjaznych dzieciom i postawienie sędziego, policjanta, jako przyjaciela dziecka. Takie wizje i działania możliwe są w społeczeństwach demokratycznych, gdy te instytucje stają w rzeczywistości w obronie nie tylko dziecka, ale każdego obywatela. Niewątpliwie wielu sędziów rodzinnych i policjantów występuje w tej roli, ale obok tego mamy zjawiska nadużywania władzy, zatrzymywania dzieci, straszenia, a nawet prób karania za korzystanie przez dzieci ze swoich obywatelskich praw wyrażania zdania na temat spraw dotyczących młodego pokolenia.
Generalnie przyjazny system wymiaru sprawiedliwości koncentruje się na:
· stworzeniu odpowiednich warunków pozwalających dzieciom na składania zeznań. (dotyczy to zwłaszcza pomieszczeń, nagrywania wypowiedzi dzieci),
· zagwarantowaniu dzieciom prawa do wysłuchania (w sytuacjach okołorozwodowych, w decyzjach na temat pieczy zastępczej).
Trudnym problemem pozostaje sprawczość dziecięcego głosu w sytuacjach konfliktu dzieci z dorosłymi. W systemie prawnym powinien mieć miejsce adwokat dla dziecka, który z urzędu będzie bronił interesów dziecka.
W każdym kraju powinien być powołany niezależny organ kontroli państwa, jakim jest Rzecznik Praw Dziecka. Postuluje się, aby taki Rzecznik Praw Dziecka powołany był również na poziomie europejskim.
Ad 5. Prawa dziecka do wyrażania swoich poglądów we wszystkich sprawach dotyczących dzieci
Prawo dziecka do wyrażania swoich poglądów uważamy za najważniejsze i traktujemy je jako syntezę wszystkich wyżej wymienionych w Strategii wyzwań. Odczytujemy to prawo w szerokiej perspektywie, takiej o jaką upominał się Janusz Korczak mówiąc o obywatelstwie dziecka. Współcześnie obywatelskie uprawnienia łączymy z partycypacją dzieci w życiu społecznym, współdziałaniem.
„Dzieci w trudzie i odpowiedzialności budują swoja biografię” powtarzał Jurgen Zinnecker rozwijając korczakowskie myśli pedagogiczne. W tej perspektywie dziecko nie tylko wyraża swoje poglądy ale wspólnie i współodpowiedzialnie tworzy, kształtuje, buduje, zmienia siebie, swoją rodzinę, szkołę środowisko lokalne, społeczeństwo, państwo, wspólną Europę. W tym prawie łączy się odpowiedzialność dzieci i dorosłych, odpowiedzialność dorosłych wobec dzieci i za dzieci ale także dzieci za dorosłych. Jest to współodpowiedzialność dorosłych i dzieci za dzisiejszą i przyszłą ojczyznę oraz Europę.
Obywatelstwo i partycypacja dzieci wymaga:
· głębokiej zmiany kulturowej i pedagogicznej, traktowania dziecka jako aktywnego aktora społecznego i zaufania do jego kompetencji oraz sprawstwa;
· odpowiedniej edukacji obywatelskiej w szkole, przygotowanie dzieci do udziału w życiu publicznym, wysłuchanie i branie pod uwagę głosu dziecka, zachęcanie do aktywnego uczestnictwa w życiu szkoły, szacunek dla poglądów dziecka, realny wpływ ucznia na życie szkoły;
· edukacji dorosłych na temat partycypacji dzieci, (programy na studiach nauczycielskich, szkolenia, przekazy medialne, włączenie problemów partycypacji dzieci do podstawy programowej);
· wspierania dziecięcej demokracji, (sejm dzieci i młodzieży, dziecięce i młodzieżowe rady gmin, samorządy szkolne, możliwości organizowanie się dzieci i młodzieży w oddolne, samodzielne organizacje i różnorodne struktury społeczne).
Dobry przykład: powołanie studiów specjalistycznych interdyscyplinarnych przygotowujących specjalistów z zakresu praw dziecka do koordynacji działań na szczeblu lokalnym i centralnym. W Polsce takowe stworzono w Akademii Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej w Warszawie jako magisterskie Studia Interdyscyplinarne nad Dzieciństwem i Prawami Dziecka.
Przewodnicząca Rady Naukowej
Instytutu Praw Dziecka im. Janusza Korczaka
Prof. Barbara Smolińska-Theiss
Przewodniczący Międzynarodowego Stowarzyszenia im. Janusza Korczaka
Dr Marek Michalak